मनोज जरांगे : मराठा आंदोलनामागील देवमाणूस

मनोज जरंगे पाटील हे ४० वर्षीय कार्यकर्ते असून ते महाराष्ट्रात शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणासाठी मराठा आंदोलनात आघाडीवर आहेत. ते बीड जिल्ह्यातील एका विनम्र शेतकरी कुटुंबातील आहेत आणि एक दशकाहून अधिक काळ समाजाच्या संघर्षात सहभागी आहेत. मराठा समाजाच्या सक्षमीकरणासाठी काम करणाऱ्या शिवबा संघटनेचे ते संस्थापक आहेत.

जरंगे पाटील यांचा कार्यकर्ता म्हणून प्रवास सुरू झाला जेव्हा त्यांनी बारावीनंतर शाळा सोडली आणि जालना जिल्ह्यातील एका हॉटेलमध्ये काम करायला सुरुवात केली. लवकरच ते आपल्या समाजाच्या सामाजिक आणि राजकीय समस्यांशी निगडित झाले आणि मराठा आरक्षणाच्या मागणीसाठी विविध मोर्चे, उपोषण आणि उपोषणांमध्ये सहभागी झाले. 2016 मध्ये कोपर्डी गावात एका 14 वर्षीय मुलीवर झालेला बलात्कार आणि हत्या यासारख्या समाजावर होणाऱ्या अत्याचाराविरोधातही त्यांनी आवाज उठवला.

मनोज जरांगे पाटील प्रसिद्ध कधी झाले

जरंगे पाटील यांचे सर्वात अलीकडील उपोषण, जे त्यांनी 29 सप्टेंबर 2023 रोजी अंतरवली सराटी गावात इतर सात कार्यकर्त्यांसह सुरू केले, त्यामुळे मराठ्यांमध्ये राज्यव्यापी अशांतता निर्माण झाली. जोपर्यंत राज्य सरकार आरक्षणाच्या प्रश्नावर ठोस आश्वासन देत नाही तोपर्यंत उपोषण सोडण्यास त्यांनी नकार दिला. आंदोलनाच्या चौथ्या दिवशी त्यांची प्रकृती खालावली आणि पोलिसांनी त्यांना जबरदस्तीने रुग्णालयात नेण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे त्यांचे समर्थक आणि पोलिस यांच्यात चकमक झाली, परिणामी जालना जिल्ह्यातील अनेक भागात हिंसाचार आणि तोडफोड झाली.

या घटनेमुळे महाराष्ट्रातील इतर मराठा गटांनी एकता निदर्शने केली आणि आरक्षणाच्या मुद्द्यावर पुन्हा चर्चा सुरू करण्यासाठी राज्य सरकारवर दबाव आणला. जरंगे पाटील यांच्या आंदोलनाच्या समर्थनार्थ मंत्री आणि आमदारांसह अनेक राजकीय नेत्यांनी राजीनामे दिले किंवा आपल्या पदांचा राजीनामा देऊ केला. मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी जरंगे पाटील यांना फोन करून उपोषण मागे घेण्याचे आवाहन केले.

मराठा समाजाला आरक्षण देण्याच्या कायदेशीर बाबी पाहण्यासाठी एक समिती स्थापन करण्याचे राज्य सरकारकडून आश्वासन मिळाल्यानंतर जरंगे पाटील यांनी अखेर ९ ऑक्टोबर २०२३ रोजी आपले उपोषण संपवले. आंदोलनादरम्यान त्यांच्यावर आणि त्यांच्या समर्थकांवर दाखल करण्यात आलेले गुन्हे मागे घ्यावेत आणि जखमी किंवा अटक झालेल्यांना नुकसान भरपाई द्यावी, अशी मागणीही त्यांनी केली.

जरंगे पाटील यांना अनेक मराठा नायक म्हणून पाहतात ज्यांना वाटते की त्यांनी त्यांचे आंदोलन पुन्हा जिवंत केले आणि सरकारला त्यांच्या मागण्यांकडे लक्ष देण्यास भाग पाडले. त्‍याच्‍या बलिदान आणि कार्याच्‍या समर्पणाबद्दलही त्‍यांचे कौतुक केले जाते. आपल्या सक्रियतेसाठी त्यांनी आपली वडिलोपार्जित दोन एकर जमीन विकली आणि समाजासाठी आपले सर्वस्व अर्पण केले. आंदोलनात सहभागी झाल्याबद्दल त्यांना अनेक खटले आणि धमक्यांचाही सामना करावा लागला आहे.

जरंगे पाटील यांच्या उपोषणाने महाराष्ट्रातील सुमारे 30% लोकसंख्येच्या मराठा समाजाच्या आरक्षणाच्या दीर्घकाळ प्रलंबित प्रश्नाकडे लक्ष वेधले आहे. आर्थिक आणि सामाजिक मागासलेपणाचे कारण देत हा समाज 2014 पासून आरक्षणाची मागणी करत आहे. तथापि, त्यांच्या मागणीला कायदेशीर अडथळ्यांना सामोरे जावे लागले आहे कारण न्यायालयाने त्यांना कोटा देण्याचे राज्य सरकारचे विविध प्रयत्न हाणून पाडले आहेत.

सर्वोच्च न्यायालयाने मे 2021 मध्ये दिलेल्या ताज्या निकालाने 2018 चा कायदा रद्द केला ज्याने मराठ्यांना सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागास वर्ग (SEBC) या वेगळ्या वर्गात 16% आरक्षण दिले. न्यायालयाने निर्णय दिला की पूर्वीच्या निकालाद्वारे लागू केलेल्या आरक्षणावरील 50% मर्यादा ओलांडण्याचे समर्थन करण्यासाठी कोणतीही अपवादात्मक परिस्थिती किंवा परिमाणयोग्य डेटा नाही. आरक्षणासाठी मागासवर्गीय ओळखण्याचा अधिकार राज्यांना नाही आणि वैधानिक आयोगाच्या सल्ल्यानुसार केवळ राष्ट्रपती हे करू शकतात, असेही न्यायालयाने म्हटले आहे.

सर्वोच्च न्यायालयाच्या निकालावर मराठा समाजाने नाराजी व्यक्त केली असून केंद्र सरकारने या प्रकरणात हस्तक्षेप करण्याची विनंती केली आहे. त्यांचे आरक्षण पुनर्स्थापित करण्यासाठी घटनादुरुस्ती करावी किंवा त्यांना सध्याच्या इतर मागासवर्गीय (ओबीसी) प्रवर्गात समाविष्ट करावे, अशी मागणीही त्यांनी केली आहे.

मनोज जरांगे पाटील यांच्या आंदोलनाने मराठा आरक्षणाच्या प्रश्नाची निकड आणि तीव्रता अधोरेखित केली आहे आणि त्यावर तोडगा काढण्यासाठी राज्य आणि केंद्र सरकारवर दबाव आणला आहे. हा प्रश्न कसा सुटतो आणि त्याचा महाराष्ट्राच्या राजकारणावर आणि समाजावर काय परिणाम होतो हे पाहायचे आहे.

मनोज जरांगे पाटील यांच्या कार्याला मराठा डायरी तर्फे मानाचा त्रिवार मुजरा