महाराष्ट्रातील अष्टविनायकाचे मंदिरे ही महाराष्ट्राच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारशाची अनमोल देणगी आहे. गणपती हा महाराष्ट्राचा आराध्य देव असून, त्याच्या आठ स्वयंभू मूर्तींना अष्टविनायक म्हटले जाते. ही मंदिरे प्रामुख्याने पुणे, रायगड आणि अहमदनगर जिल्ह्यांत आहेत. यात्रेची सुरुवात आणि समाप्ती मोरगावच्या मयूरेश्वर मंदिरात करणे आवश्यक मानले जाते.

या यात्रेत मोरगावचा मयूरेश्वर, सिद्धटेकचा सिद्धिविनायक, पालीचा बल्लाळेश्वर, महाडचा वरदविनायक, थेऊरचा चिंतामणी, लेण्याद्रीचा गिरिजात्मक, ओझरचा विघ्नेश्वर आणि रांजणगावचा महागणपती अशी आठ मंदिरे येतात. प्रत्येक मंदिरामागे वेगळी आख्यायिका आहे—सिंधुरासुराचा वध, भक्त बल्लाळाचे रक्षण, गण्यासुराचा पराभव, पार्वतीचे तप अशा कथा भक्तांना प्रेरणा देतात.

महाराष्ट्रातील अष्टविनायकाचे मंदिरे ही यात्रा केवळ धार्मिक नाही तर सांस्कृतिक अनुभवही देते. मंदिरांची वास्तुकला, प्राचीन शिल्पकला, सोन्याचे शिखर आणि गुहेतील मूर्ती हे सर्व पाहण्यासारखे आहे. यात्रेच्या दरम्यान भक्तांना श्रद्धा, शांती आणि अध्यात्मिक बळ मिळते. Ashtavinayak Tour Package From Pune (2 Days 1 Night)

अष्टविनायक म्हणजे काय?

• अष्ट = आठ
• विनायक = गणपती

म्हणजेच महाराष्ट्रातील आठ स्वयंभू गणपती मंदिरे. या मूर्ती मानवाने घडवलेल्या नसून नैसर्गिकरित्या प्रकट झालेल्या मानल्या जातात. प्रत्येक मंदिरामागे एक वेगळी आख्यायिका आहे आणि प्रत्येक गणपतीचे स्वरूप, सोंडेची दिशा, तसेच वैशिष्ट्य वेगळे आहे.

महाराष्ट्रातील अष्टविनायकाचे मंदिरे – नावे व ठिकाणे

अष्टविनायक यात्रा पुणे जिल्हा व आसपासच्या भागात केली जाते. आठ मंदिरे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. मयूरेश्वर – मोरगाव
2. सिद्धिविनायक – सिद्धटेक
3. बल्लाळेश्वर – पाली
4. वरदविनायक – महाड
5. चिंतामणी – थेऊर
6. गिरिजात्मक – लेण्याद्री
7. विघ्नेश्वर – ओझर
8. महागणपती – रांजणगाव

महाराष्ट्रातील अष्टविनायकांच्या मंदिराची माहिती

1. मयूरेश्वर – मोरगाव

आख्यायिका: सिंधुरासुर नावाचा राक्षस अत्यंत बलाढ्य झाला होता. त्याचा नाश करण्यासाठी गणपतीने मोरावर आरूढ होऊन युद्ध केले आणि त्याचा वध केला. त्यामुळे येथे प्रकटलेला गणपती मयूरेश्वर म्हणून ओळखला जातो.

स्थान: पुणे जिल्हा

विशेषता: अष्टविनायक यात्रेची सुरुवात आणि समाप्ती याच मंदिरात होते.

2. सिद्धिविनायक – सिद्धटेक

आख्यायिका: मद-कैतभ या दानवांचा नाश करण्यासाठी भगवान विष्णूंनी येथे गणपतीची उपासना केली. गणपती प्रसन्न होऊन विष्णूंना सिद्धी दिली. त्यामुळे या गणपतीला सिद्धिविनायक म्हणतात.

स्थान: अहमदनगर जिल्हा

विशेषता: येथे गणपतीची सोंड उजव्या बाजूला आहे.

3. बल्लाळेश्वर – पाली

आख्यायिका: बल्लाळ नावाचा एक लहान मुलगा गणपतीचा अतिशय भक्त होता. त्याच्या भक्तीमुळे गावकऱ्यांनी त्याला त्रास दिला. गणपती स्वतः प्रकट होऊन बल्लाळाचे रक्षण केले आणि त्याच्या नावाने येथे वास केला. त्यामुळे या गणपतीला बल्लाळेश्वर म्हणतात.

स्थान: रायगड जिल्हा

विशेषता: भक्ताच्या नावावर असलेले एकमेव गणपती मंदिर.

4. वरदविनायक – महाड

आख्यायिका: राजा रुक्मांगडाने एका ऋषीला दिलेल्या वचनामुळे संकटात सापडला. त्याने गणपतीची उपासना केली. गणपती प्रसन्न होऊन त्याला शापमुक्त केले आणि वरदान दिले. त्यामुळे या गणपतीला वरदविनायक म्हणतात.

स्थान: रायगड जिल्हा

विशेषता: येथे 1892 पासून अखंड दिवा पेटलेला आहे.

5. चिंतामणी – थेऊर

आख्यायिका: कपिल ऋषींकडे चितामणी नावाचे मौल्यवान रत्न होते. गण्यासुर नावाच्या दानवाने ते हिसकावून घेतले. गणपतीने गण्यासुराचा पराभव करून ते रत्न परत मिळवून दिले. त्यामुळे भक्तांच्या चिंता दूर करणारा हा गणपती चिंतामणी म्हणून ओळखला जातो.

स्थान: पुणे जिल्हा

विशेषता: मनातील चिंता दूर करणारा गणपती.

6. गिरिजात्मक – लेण्याद्री

आख्यायिका: माता पार्वतीने येथे कठोर तपश्चर्या केली. तिच्या तपश्चर्येमुळे गणपती पुत्ररूपात प्रकट झाला. त्यामुळे या गणपतीला गिरिजात्मक (गिरिजेचा पुत्र) म्हणतात.

स्थान: जुन्नर, पुणे जिल्हा

विशेषता: गुहेत कोरलेले एकमेव अष्टविनायक मंदिर.

7. विघ्नेश्वर – ओझर

आख्यायिका: विघ्नासुर नावाचा दानव सतत यज्ञ-पूजा बिघडवत असे. गणपतीने त्याचा पराभव करून भक्तांचे विघ्न दूर केले. त्यामुळे या गणपतीला विघ्नेश्वर म्हणतात.

स्थान: पुणे जिल्हा

विशेषता: सोन्याच्या शिखराने सजलेले मंदिर.

8. महागणपती – रांजणगाव

आख्यायिका: त्रिपुरासुर नावाचा राक्षस अत्यंत बलाढ्य झाला होता. भगवान शिवाने त्याच्याशी युद्ध करण्यापूर्वी येथे गणपतीची पूजा केली. गणपतीने महोटकट रूप धारण करून शिवाला विजय मिळवून दिला. त्यामुळे या गणपतीला महागणपती म्हणतात.

स्थान: पुणे जिल्हा

विशेषता: दहा तोंड व वीस हात असलेली मूर्ती महोटकट रूपात आहे.

अष्टविनायक यात्रेचे महत्त्व

• भक्तांना जीवनातील अडथळे दूर होतात असे मानले जाते.
• प्रत्येक मंदिर वेगवेगळ्या शक्तीचे प्रतीक आहे – सिद्धी, वरदान, चिंता निवारण, विघ्ननाश इत्यादी.
• यात्रेची सुरुवात व समाप्ती मोरगाव येथे करणे आवश्यक मानले जाते.
• सहसा ही यात्रा ३ दिवसांत पूर्ण केली जाते.

अष्टविनायक यात्रेचा मार्ग

सामान्यतः यात्रा खालील क्रमाने केली जाते:

1. मोरगाव – मयूरेश्वर
2. सिद्धटेक – सिद्धिविनायक
3. पाली – बल्लाळेश्वर
4. महाड – वरदविनायक
5. थेऊर – चिंतामणी
6. लेण्याद्री – गिरिजात्मक
7. ओझर – विघ्नेश्वर
8. रांजणगाव – महागणपती
9. पुन्हा मोरगाव

वास्तुकला आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये

• बहुतेक मंदिरे पेशव्यांच्या काळात पुनर्बांधणी झाली.
• दगडी शिल्पकला, सोन्याचे शिखर, दीपमाळा, प्राचीन गुहा ही वैशिष्ट्ये आहेत.
• प्रत्येक मंदिराजवळ उत्सव, जत्रा आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात.

FAQs – महाराष्ट्रातील अष्टविनायकाचे मंदिरे

Q1. अष्टविनायक यात्रा किती दिवसांत पूर्ण करता येते? साधारणतः ३ दिवसांत सर्व आठ मंदिरे पाहता येतात.

Q2. अष्टविनायक यात्रेची सुरुवात कुठून करावी? मोरगावच्या मयूरेश्वर मंदिरातून सुरुवात करून शेवटी पुन्हा मोरगाव येथे येणे आवश्यक आहे.

Q3. अष्टविनायक मंदिरे कोणत्या जिल्ह्यात आहेत? बहुतेक मंदिरे पुणे जिल्ह्यात असून काही रायगड व अहमदनगर जिल्ह्यात आहेत.

Q4. ही मंदिरे स्वयंभू का मानली जातात? कारण या मूर्ती मानवाने घडवलेल्या नसून नैसर्गिकरित्या प्रकट झालेल्या आहेत.

Q5. यात्रेसाठी कोणता काळ सर्वोत्तम आहे? श्रावण महिना, गणेशोत्सवाचा काळ किंवा हिवाळा हा काळ यात्रेसाठी उत्तम मानला जातो.

निष्कर्ष

महाराष्ट्रातील अष्टविनायकाचे मंदिरे ही केवळ धार्मिक स्थळे नसून महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा अविभाज्य भाग आहेत. प्रत्येक मंदिराची वेगळी आख्यायिका, वास्तुकला आणि आध्यात्मिक महत्त्व आहे. भक्तांनी आयुष्यात किमान एक